Zloupotreba opojnih sredstava nije novina u društvu već društveni fenomen koji je pratilac čovjeka i društva od prvih spoznaja da postoje sredstva koja imaju određeno svojstvo da utiču na psiho-fizičko stanje čovjeka.
Još od davnina čovjek je koristio navedena sredstva, najčešće pokušavajući da „pobjegne“ od realnosti i svakodnevnih životnih problema.
Naravno, u današnjim uslovima, upotreba navedenih sredstava je usmjerena isključivo u medicinske svrhe i to pod jasno određenim uslovima odnosno definisanim i propisanim pravilima i procedurama u vezi namjenskog korištenja i nadzora.
Dakle, upotreba navedenih sredstava u slučajevima kada su zadovoljeni uslovi za zakonitu i opravdanu upotrebu nije sporna. Međutim, neovlaštena proizvodnja, stavljanje u promet, posjedovanje i omogućavanje opojnih droga je pravno formulisano odnosno kvalifikovano krivično djelo jer su ove inkriminirajuće radnje usmjerene protiv zdravlja ljudi, cijeneći njihovo izuzetno dugoročno negativno dejstvo.
Suštinski razlog zloupotrebe opojnih sredstava jeste sticanje profita i to veoma enormnih novčanih iznosa koji je osnovni ili suštinski motiv pojedinaca ili grupa. Od pojave zloupotrebe opojnih sredstava do danas, mijenjali su se modaliteti i pojavni oblici krivičnih djela iz ove oblasti ali je osnovna pokretačka ili motivaciona inicijalna snaga uvijek bio novac – sticanje profita. Kroz različite etape ravoja, društvo i država su kroz raspoložive institucionalne otkrivačke, istražne i dokazne kapacitete i mogućnosti kao i uz postojanje sistema društvene ili vanpravne kontrole i nadzora pokušavali da ovaj kriminalni fenomen kao društveni i pravni realitet svedu u društveno prihvatljive okvire, svjesni činjenice da se ovaj fenomen kao takav ne može u potpunosti iskorijeniti.
Nažalost, i pored svih nastojanja, ovaj fenomen je i danas prisutan, posebno kod mladih uz postojanje još destruktivnijeg i opasanijeg djelovanja po zdravlje i pored prisutne tendencije da se zloupotreba ovih sredstava blagovremeno spriječi ili suzbije putem adekvatnih preventivno – zaštitnih mehanizama kontrole nad proizvodnjom i upotrebom. Postoje brojni faktori endogene i egzogene prirode koji utiču na postojanje različitih oblika odnosno modaliteta zloupotrebe od strane mladih osoba među kojima preovladavaju loša ekonomska situacija, nezaposlenost, siromaštvo, stanje beznađa i očaja i dr.
Interesantno je navesti da je sve više rekreacionih korisnika/konzumenata među mladima koji povremeno konzumiraju opojna sredstva kao rezultat prihvatanja savremenih trendova odnosno modela ponašanja. Prisutnost opojnih sredstava nije samo u urbanim sredinama već i u ruralnim gdje su rizična kategorija upravo mladi. Naravno, praktično je nemoguće promatrati izolovano zloupotrebu opojnih sredstava od strane mladih u odnosu na druga krivična djela odnosno inkriminirajuća ponašanja koja su uzročno-posljedično uslovljena i povezana sa ilegalnom upotrebom oružja, vršnjačkim nasiljem, imovinskim deliktima, ugrožavanjem sigurnosti u saobraćaju, krvnim deliktima i dr.
Nedovoljni efekti sistema društvene kontrole u praksi, posebno u dijelu koji se odnosi na prevenciju i prijavljivanje krivičnih djela iz oblasti zloupotrebe opojinih sredstava, upućuju na realnu i svrsishodnu potrebu preispitivanja i analize postojećih mogućnosti i kapaciteta usmjerenu prije svega na efikasno preventivno djelovanje odnosno blagovremeno spprečavanje mogućnosti pojave različitih modaliteta zloupotrebe navedenih sredstava.
Preventivno-zaštitna funkcija u odnosu na mlade, prije svega mora biti usmjerena na kritičan period adolescencije kada mladi tragaju za vlastitim identitetom, te nekritički ili olako po svom nahođenju preuzimaju određene modele ponašanja koji su u suprotnosti sa opšteprihvaćenim roditeljskim pravilima odgoja i vaspitanja.
Također, pojava novih narkotičkih sredstava na tržištu sa još opasnijim dejstvom, mobilnost modernog čovjeka i sve lakša dostupnost i mogućnost neovlaštene prodaje i kupovine, te spuštanje starosne granice konzumenata, predstavlja alarm za državu i društvo u cilju kreiranja efikasnije politike suzbijanja ovog kriminaliteta i traganja za srazmjernim i efikasnim rješenjima usmjerenim na smanjenje prisutnosti zloupotrebe i mogućnosti efikasnije kontrole i nadzora. Suštinski problem je činjenica da su u današnjim uslovima institucionalni kapaciteti i mogućnosti subjekata za provođenje zakona prvenstveno usmjereni na posljedice odnosno reakciju i djelovanje nakon evidentne posljedice odnosno izvršenog krivičnog djela kao osnova za neposredno postupanje.
Zabrinjava činjenica da postojanje ovih krivičnih djela najčešće uključuje i organizovanu komponentu kao rezultat kriminalnog djelovanja više lica motivirano isključivo sticanjem zarade odnosno profita. Radnje izvršenja krivičnh djela iz ove oblasti se „modernizuju“ i prilagođavaju aktuelnim političkim, društvenim, ekonomskim i drugim uslovima, specifičnostima i okolnostima, posebno uvažavajući činjenicu da je zloupotreba opojnih sredstava fenomen međunarodne prirode odnosno da prevazilazi nacionalne geografske granice.
Opštepoznato je da organizovani kriminal povezan sa zloupotrebom opojnih sredstava po sticanju profita spada među najunosnije ili najprofitabilnije ilegalne aktivnosti koje omogućavaju sticanje enormno visokih novčanih iznosa. Cijeneći da su mladi najrizičnija kategorija u kontekstu zloupotrebe navedenih sredstava, postavlja se suštinsko pitanje inoviranja i kreiranja preventivnih planova i programa, pronalaženja efikasnih i srazmjernih zaštitnih mehanizama tj. mjera i radnji kao i permanentna edukacija u obrazovnim ustanovama u cilju podizanja svjesti kod mladih o štetnosti opojnih sredstava za zdravlje čovjeka. Pored navedenog, potrebna je sinergija i koordinacija aktivnosti između subjekata za provođenje zakona kao institucionalnih ili oficijelnih organa kao i svih drugih vaninstitucionalnih (društvenih) subjekata u sistemu društvene kontrole usmjerena na legitiman cilj a to je efikasna i zakonita borba protiv ovog kriminaliteta. Dakle, parcijalno djelovanje bez jasno definisanog multidisciplinarnog, strateškog, organizovanog i planskog djelovanja usmjerenog na kreiranje efikasne preventivno-zaštitne komponente, sa posebnim osvrtom na istraživanje područja kriminalne etiologije, nemože poboljšati trenutno stanje kada su u pitanju mladi kao rizična kategorija.
Slijedom naprijed navedneog, postojeća zakonska rješenja moraju biti kompatibilna i srazmjerna realnim društvenim potrebama, kako na planu otkrivanja i istraživanja navedenih krivičnih djela, tako i na planu dokazivanja. U tom kontekstu, u zadnje vrijeme sve više se naglašava i razmatra mogućnost proširenja krivičnopravne represije koja bi bila srazmjeran odgovor u odnosu na ovaj kriminalitet kao i kritičko preispitivanje efektivnog djelovanja kaznene politike. Kaznena politika kao ukupnost teorije i prakse u borbi protiv kriminaliteta, uključujući svakako i efikasnu borbu protiv zloupotrebe opojnih sredstava, mora biti prilagođena aktuelnim savremenim trendovima kretanja sa posebnim akcentom na ekspanziju novih pojavnih oblika, specifičnih oblika organiziranog kriminaliteta, polazeći od kriminalne etiologije odnosno uzroka koji neposredno ili posredno doprinose pojavi inkriminirajućih ponašanja.
Također, sistem društvene kontrole kriminaliteta podrazumijeva involviranost svih segmenata društva, počev od porodice kao platforme, zatim obrazovnih ustanova, medija, religijskih zajednica, sportskih kolektiva i dr., kao i svih drugih pojedinaca kao autoriteta koji mogu pružiti doprinos na planu efikasne i energične brobe protiv kriminaliteta. Subjekti za provođenje zakona, iako je efikasna i energična borba protiv kriminaliteta primarno njihova zadaća i osnovna djelatnost, nisu u mogućnosti bez podrške građana i drugih društvenih subjekata implementirati i operacionalizirati preventivno – zaštitnu funkciju savremenog krivičnog prava u praktičnom smislu. Ukupan društveni ambijent mora biti orijentisan na blagovremeno prepoznavanje određenih anomalija i rizičnih ponašanja u cilju odgovarajuće odnosno srazmjerne društvene/državne (re)akcije. Ukoliko se mladima nudi isključivo ili uglavnom loše, onda je i velika vjerovatnoća da će njihov lični izbor biti – loš.
(O autoru: Sadmir Karović doktor je pravnih nauka iz oblasti krivičnog prava i docent za krivičnopravnu naučnu oblast na Pravnom fakultetu, Univerziteta u Travniku i član savjetodavnog odbora naučne redakcije recenziranog časopisa Pravnog fakulteta u Istanbulu „Istanbul Medeniyet University“. Autor je i koautor preko 15 naučnih i stručnih radova objavljenih u zbornicima radova sa održanih naučno-stručnih konferencija u državi i inostranstvu, drugim naučnim i stručnim časopisima kao i drugim publikacijama)
