U Sarajevu je 15. avgusta 2023. godine, u okviru Sarajevo Film Festivala, održan "CineLink Drama Showcase Telekoma Srbija" na kojem je najavljen srbijanski film Radoša Bajića "Heroji Halijarda".

Ključne činjenice

Riječ je o „Operaciji Halijard“ spašavanja savezničkih pilota oborenih na teritoriji Jugoslavije krajem Drugog svjetskog rata. Naš portal je ranije pisao o tome, podsjećajući i na dobro argumentiran članak američkog profesora Roberta J. Donije. Sada samo ponavljamo nekoliko ključnih činjenica u vezi s ulogom četnika u spašavanju savezničkh pilota.

Prvo, spašavanje savezničkih pilota je bilo širom Evrope (Rumunija i druge zemlje), pa i s prostora Jugoslavije, ali je tačno da je najviše spašeno na teritoriji Jugoslavije;

Drugo, partizani su sve više oslobađali teritorije, pa su saveznički piloti više padali na partizansku nego na četničku teritoriju;

Treće, partizani su pilote spašavali kao svoje ratne saveznike, a četnici zbog toga što su se nadali da će time vratiti savezničku naklonost;

Četvrto, spašeni piloti su u svojim izjavama iskazivali „uzdržan entuzijazam prema svojim četničkim spasiteljima“ jasno pokazujući da je njihovo spašavanje rezultat američkih diverzanata više nego četničke odanosti savezničkoj stvari;

Peto, statistike pokazuje da je s prostora Jugoslavije spašeno blizu 2.400 Amerikanaca čiji su avioni srušeni (od ukupno 6.300 koliko ih je spašeno u Evropi). Od ovih 2.400 više od dvije trećine je spašeno s partizanske teritorije, a manje od jedne trećine (500-600) s četničke teritorije;

Šesto, saveznici ni tada nisu vjerovali četnicima, pa su se čak jedno vrijeme bile pojavile glasine, koje su se pokazale neistinitim, da četnici muče pilote, pa je američka komanda bila izdala naredbu pilotima da se, u slučaju da budu pogođeni, pokušaju spustiti na partizanske teritorije;

Sedmo, partizani su se žestoko borili protiv Nijemaca kako bi spasili američke pilote (jedanput su se Amerikanci spustili u jedan potok i zatekli u središtu bitke partizana i Nijemaca, prije nego su ih partizani uspjeli spasiti, i odvesti na uzletište kod Sanskog Mosta, odakle su ovi dalje evakuirani u svoje baze u Italiji);

Prebacivanje partizana

Osmo, saveznici su prilikom slanja svojih spasilačkih ekipa po pilote, pa i one koji su se zatekli na četničkom teritoriju, skoro uvijek prvo slijetali na partizanski teritorij, ostavljali partizanima podršku a potom prazni išli po pilote na četničku teritoriju i prebacivali ih dalje u vojne baze u Italiji;

Deveto, saveznici su u to vrijeme svojim avionima prebacivali ranjene partizane u savezničke bolnice (samo u avgustu i septembru oni su prebacili 4.102 ranjena partizana u Bari, u ukupno 418 letova);

Deseto, četnici koji su spašavali američke pilote činili su to nadajući se da će tako vratiti američku naklonost. Oni su ranije već bili izgubili savezničku podršku, bili su u vonjičkom rasulu i sada su se spašavanjem pilota nadali nekoj podršci kako bi se samo spasili. Čak su zabilježeni slučajevi da su četnici američke pilote predavali patizanima;

Jedanaesto, historiografija o tome je bila obojena hladnoratovskim bojama. Tu je priču otvorio poručnik Ričard Felman (Richard), koji je 1944. bio srušen na četničkoj teritoriji, a spasili su ga četnici. On je, podstaknut hapšenjem i suđenjem Draži Mihailoviću 1946, u kontekstu hladnog rata, preuveličavao Mihailovićevu ulogu kao vođe pokreta, a umanjivao partizansku ulogu. Njegovi memoari su potali osnova sve kasnije historiografije o toj operacji spašavanja američkih pilota;

Dvanaesto, Amerikanci su tu priču aktuelizirali i u 21. stoljeću kada su preko nje pokušali ubijediti Srbiju da se pridruži NATO-u.

Pri svemu tome treba imati u vidu činjenicu da su četnici, posebno u Bosni i Hercegovini, počinili ogromne ratne zločine tokom Drugog svjetskog rata.