Kako smo ovu seriju zamislili kao niz diferencijacija autora prema nekim idejama, konceptima, postupcima, metodama i stanjima koje se mogu registrirati u funkcioniranju našeg društvenog i političkog sistema, to je neophodno da se najprije utvrdi pozicija s koje se pokušava vršiti diferenciranje.  

Historija BiH i Bošnjaka

Naime, ako ne bismo mogli definirati poziciju i sve elemente koje ona sadrži, a koji mogu poslužiti kao osnova za uočavanje razlika među načinima mišljenja, ponašanja i postupanja itd., onda diferenciranje ne bi moglo dati nikakav rezultat jer bi bilo samo umnožavanje različitosti koje su onda paralelne i bez mogućnosti da se uspostavi kritički odnos prema elementima iz kojih se sastoje.

Kada se radi o poziciji s koje promatra stvari autor ovih spisa, onda je potrebno imati u vidu sljedeće: prvo, autor svoju poziciju temelji i pokušava da je artikulira na osnovu razumijevanja smisla naše historije, odnosno historije Bosne i Hercegovine i Bošnjaka.

Mora se imati na umu da postoji ogromna razlika između same historije i njenog smisla. Historija je ukupnost događanja koje traje inkontinuo, a njen smisao sastoji se u tome što se unutar tih događanja pružaju određene mogućnosti da ljudi koji su učesnici historijskih zbivanja mogu odabrati najbolje mogućnosti i stvoriti najbolje uvjete za vlastiti život i tako osigurati pozitivan razvoj historijskih situacija.

Ono što je bitno za način kako autor ovih tekstova razumijeva smisao bosanske historije, sastoji se u činjenici da on vidi razliku kako u nastanku Bosne i Hercegovine kao države tako i u tokovima historijske konstitucije odnosa unutar nje, a ta razlika se ispoljava i uviđa kad se komparativno promatra historija npr. srpske i hrvatske države na jednoj i historija bosanske države na drugoj strani. Autor smatra da je bosanska država nastala na sasvim drugačiji način nego države Srba i Hrvata.

Obje ove države su nastale na taj način da se jedno slavensko pleme sedimentira na nekom određenom prostoru, taj prostor pretvara u osnovu svoga vlastitog postojanja i time prerasta u narod stvaranjem države koja osigurava kontinuirano postojanje tog prostora. Takav proces omogućava uglavnom i činjenica da se ne samo prostor i država nego i ideološki supstrat na tom prostoru formira kao religiozno jedinstvo pripadnika datog plemena ili naroda.

Povezanost teritorija

Po tom tipu, nastale su države Srba i Hrvata i u tom smislu one su nastajale na jednak način kao i ostale evropske države koje su formirala određena plemena tako što su na određenom prostoru stvarala državnu strukturu koja je izražavala vlasništvo nad tim teritorijem.

Za razliku od srpske i hrvatske države, bosanska država je nastala na sasvim drukčiji način. Nju nije formiralo nikakvo pleme, nego uvjeti života različitih skupina ljudi koji su se zatekli u postrimskom periodu na teritoriju klasične Bosne, koji nisu bili istog etničkog porijekla, nisu govorili istim jezikom, nisu bili iste vjere, ali ih je povezivao kompaktan teritorij i uvjeti života čija je najbitnija karakteristika vrlo jasna odvojenost u odnosu na ostali teritorij, npr. teritorij preko rijeka Trebišnjice, Tare, Pive i Drine, Save, Une, Cetine itd., kao i planine koje su savršeno jasno ocrtavale povezanost teritorija s jedne i s druge strane centralnog planinskog lanca.

Ovako nastala država bila je utemeljena na interesima stanovnika tog teritorija koji su bili saglasni da im je potrebna država kao institucija zaštite njihovih prava, a ta prava su se sastojala u slobodi da žive i stvaraju život na datom prostoru i da sačuvaju svoja izvorna vjerovanja i međusobne veze.

To je u kasnijem razvoju dovelo do nastanka klasične bosanske države s banovima i kraljevima koji nisu vladali teritorijem kao njihovim feudom, nego su vodili brigu o očuvanju jedinstva teritorija i slobode vjerovanja svih ljudi u skladu s njihovom tradicijom.

Na osnovu takvih pretpostavki, u Bosni se razvio sasvim drugačiji socijalni i politički mentalitet, nije se dogodila vjerska unilateralizacija, niti je izvršena bilo kakva vrsta asimilacije na osnovu vjerskog jedinstva. Zbog toga u Bosni nikad nije nastao nikakav separatizam, bez obzira na vjersku razliku i regionalne interese i Bosna je ostala jedinstvena ukoliko se vanjski faktori nisu uplitali u njen život i odnose među njenim stanovnicima.

Polazeći od takvog razumijevanja prirode bosanske države i njene historije, autor je smatrao da u Bosni nije prirodno, ne odgovara smislu bosanske države i interesima ljudi koji u njoj žive nikakvo separiranje na vjerskoj ili nacionalnoj osnovi posebno ono koje je počela provoditi srpska nacionalna politika nakon „Načertanija“ i hrvatska nacionalna politika nakon nastajanja Starčevićevog nacionalnog pokreta, kao i kasnije austrougarskog nastojanja da se vjerska podjela pretvori u izvor političkih diferencija.

Konsekventno takvom shvatanju autor politička ponašanja i ideje posmatra sa stanovišta odgovaraju li one prirodi i karakteru bosanske historije ili joj proturječe i na osnovu toga izvodi zaključak da je u Bosni kontraproduktivan, suprotan interesima opstanka Bosne kao zemlje i države svaki nacionalizam koji teži podjeli Bosne i stvaranju nacionalnih entiteta u bilo kojoj formi.

Među glavne probleme s kojima se susreće historijski duh Bosne i Hercegovine spada, svakako, nedostatak bilo kakve, a posebno jasne i solidno utemeljene ideje moderne Bosne koja bi bila s jedne strane moderna u smislu da prihvati sve ono što čini savremeni politički život i demokratske odnose, a da istovremeno bude u vidljivom kontinuitetu s onim duhom koji je vladao bosanskom historijom, a to je duh zajedništva, duh slobode vjerovanja i prava na vlastitu kulturu, kao i duh jedinstva u odbrani tih sloboda koje stoje u osnovi konstitucije bosanske države.

Stoga, u naš zadatak spada da pokažemo elemente diferencije jednog modernog demokratskog i na duhu bosanske države utemeljenog koncepta bosanske države u odnosu na danas vladajuće koncepte, bez obzira da li oni dolazili i nastajali kao produkti duha lokalnih nacionalizama ili nerazumijevanja onih sila koje su se duboko umiješale u našu historiju, a da nisu razumjele i poštovale njen izvorni duh.